Wanneer je rouwt om een overleden dierbare, kunnen rituelen je helpen bij dat proces. Je kunt ze zien als een soort eerbetoon aan de overledene, maar het is tevens een manier om het verlies een plaats te geven in je bestaan en om het verdriet met anderen te beleven. ‘Rituelen zijn een prachtig hulpmiddel om de liefde die je voor iemand hebt weer even te voelen’, schrijft Daan Westerink, rouwdeskundige in een artikel op de site ikmisje.eo.nl. Blogster Jamie Anderson zegt over rouw: ‘Rouw is eigenlijk gewoon liefde die nergens naartoe kan.’ Rituelen zijn een uitlaatklep voor die liefde, ze helpen je weer even contact te leggen met de overledene, om even te zeggen: we vergeten je niet. Hoe je dat doet? Daar zijn geen regels voor, net zoals er geen regels voor rouw zijn. Iedereen doet het op zijn of haar eigen manier. We vroegen een aantal mensen naar hun rituelen en onderzoeken of rouwrituelen aan verandering onderhevig zijn.
De cirkel weer rond
Een half jaar na de aanslagen heeft Monica de gedenkplaats bij de Sari Club op Bali bezocht. Ze heeft tulpjes van Indonesisch houtsnijwerk op het altaar gezet en wierook gebrand, iets dat zij en Norbert samen thuis ook vaak deden. De rest van de tulpjes heeft ze in Nederland op het graf van Norbert gelegd. Voor haar was dit ritueel een manier om de cirkel weer rond te maken.
Handkusjes naar een lantaarnpaal
Sylvia verloor een goede vriend. Jan was een bewoner bij de zorginstelling waar Sylvia werkte. Hij was altijd bij haar als ze aan het werk was. ‘Jan en ik zijn verknocht aan elkaar geraakt en toen ik ergens anders ging werken ben ik zijn bezoekvrijwilliger geworden. Jan noemde mij Vonkie – naar m’n achternaam – en voelde als een broertje. In 2004 kwam Jan onder een busje en kort daarna is hij overleden. Sindsdien knipperen er regelmatig lantaarnpalen naar me. Volgens een vriendin een bericht van gene zijde, volgens mij gewoon een storing. Maar toch… Het gebeurt me te vaak en dan ook nog op momenten dat ik het lastig heb. Als ik vlak bij de lantaarnpaal ben, raak ik hem even aan; als ik in de auto of op de fiets zit, werp ik een handkusje naar de lantaarnpaal. Ik word er blij van en het geeft me steun. Bij een graf heb ik dat niet. Toen een aantal jaar later mijn oma overleed – zij kende Jan ook – stond kort daarop een bericht in de krant: ‘Leiden in ban van spooklantaarns’. Jan was duidelijk aan het donderjagen met oma.
Was er maar een recept voor rouwen
Anneliese verloor haar man Theo, met wie zij een boerderij-restaurant runde. Na zijn overlijden schreef ze elke avond in een schriftje een brief aan Theo. ‘Alles vertelde ik hem. Wat ik die dag had meegemaakt, wat ik aan werk had verzet, op wie ik boos was. Zo kon ik mijn koppie legen en kon ik slapen. Ook praatte ik elke dag met Theo, in huis, buiten. Dat doe ik nog steeds en het geeft mij kracht. Zijn urn krijgt elke avond een aai en een zoen.’ Het belangrijkste, direct vanaf het begin, vond Anneliese ritme en regelmaat. Voor haar betekende dat: keihard werken en doorgaan. ‘Mijn omgeving was daar niet blij mee. Die wilden dat ik ging zitten, op een stoel, huilen, rouwen… Alsof je dat zo maar op commando kan. Drie jaar later kwam de rouw-burn-out. Toen was ik er klaar voor. Wat een rust in mijn lijf had ik toen. En nog. Er bestaat geen tijdschema voor rouw, iedereen doet dat op zijn eigen manier.’ Anneliese schreef een boek: ‘Was er maar een recept voor rouwen’, een makkelijk leesbaar boek met vele herkenbare momenten voor wie ook een dierbare verloren heeft.
Kaneelstokken op de kermis
Elk jaar, tijdens Leidens ontzet, kopen Femke en Fraukje een zachte kaneelstok voor hun oma, al zolang ze zich kunnen herinneren. Wat genoot hun oma daarvan. Een aantal jaar geleden is zij overleden, maar nog elk jaar staan de zussen bij de snoepkraam voor een zachte kaneelstok voor oma. Wie al die kaneelstokken op moet eten? Ach, daar is altijd wel een vrijwilliger voor.
Veranderingen in rituelen
In de laatste decennia zijn we in Nederland anders gaan rouwen. Cas Wouters, socioloog, onderzoeker aan de Universiteit Utrecht en staflid aan de Amsterdamse School, zoekt in zijn artikel op www.ziedaar.nl de verklaring in de verschuiving van de wij-ik balans van individuen. Volgens Wouters is elk rouwproces een combinatie van sociale verplichting (‘zo hoort het’) en een persoonlijk gevoel. Zo vertelt Wouters dat in de jaren ‘60 de gestandaardiseerde rituelen als het dragen van zwarte rouwkleding of rouwbanden langzaamaan verdwenen, net als ‘regels’ wanneer men tot lichte of zware rouw verplicht was. Rouwprocessen werden meer besloten en privé. In de jaren ‘80 ontstond een vraag naar nieuwe rituelen, maar deze waren gevarieerder, informeler, persoonlijker en individueler. Op de site van uitvaartorganisatie Yarden vinden we een additionele reden voor deze verschuiving. Eind jaren ‘80 kregen we te maken met de eerste aidsslachtoffers. Dat waren vaak jonge mensen, en die zochten naar nieuwe vormen van afscheid nemen: meer persoonlijk en weg van de standaard ‘koffie en cake’. We kiezen steeds meer voor een uitvaart die past bij het karakter van de overledene. Dat kan nog steeds met koffie en cake, maar ook met bijvoorbeeld een borrel en tapas.
De dood wordt makkelijker bespreekbaar
Guus Sluiter van het Nederlands Uitvaart Museum in Amsterdam ziet ook een andere ontwikkeling, vertelt hij in een artikel op nos.nl. Werden kinderen vroeger weggehouden van de dood, begrafenissen en crematies, tegenwoordig is dat anders, weet Sluiter te vertellen. Blijkbaar is de dood makkelijker bespreekbaar dan vroeger. Zo lezen we ook op www.doogewoonindeklas.nl dat kinderen steeds vaker mogen kijken naar of helpen bij de laatste verzorging.
Rouwfotografie
Een ontwikkeling die hiermee gepaard gaat is rouwfotografie. Het is geen uitzondering meer als er een rouwfotograaf aanwezig is bij de uitvaart. Daan Barendse liet de uitvaart van zijn vrouw vastleggen door een fotograaf en is daar erg blij mee. De mooiste foto’s heeft hij in een album verwerkt. ‘Ik pak het bijvoorbeeld op momenten dat ik het moeilijk heb’, vertelt hij de journaliste van de NOS. ‘Het is toch anders dan foto’s op een iPad of een film. Die foto’s zijn tastbaar. Ik heb het gevoel dat ik zo even de hand van mijn vrouw vastheb.’
Doodgewoon in de klas
Het Nederlands Uitvaart Museum heeft het feit dat de dood makkelijker bespreekbaar wordt actief opgepakt door een digitale lesmethode over doodgaan, afscheid nemen en rouw te ontwikkelen. Op www.doodgewoonindeklas.nl vind je alle materialen die nodig zijn om de dood uit de taboesfeer te halen. Middels een beeldverhaal en een werkblad leren kinderen hoe bijzondere gedenkobjecten en rituelen kunnen helpen om iemand blijvend te herinneren. Ook leren ze over rituelen en cultuur, worden ze gestimuleerd na te denken over hun eigen laatste wensen, leren ze de geschiedenis van begraven en cremeren in Nederland, en kunnen ze hun kennis over dood, begraven en cremeren toetsen met een quiz. En niet alleen zinvol voor kinderen, want weet jij of je mag appen om te condoleren*?
Moderne rituelen
Bij het huidige digitale tijdperk horen ook nieuwe soorten rituelen. Bij het bedrijf Online Star Register kun je een ster kopen en die de naam van de overledene geven. Zo kun je je elke nacht onder de hoede van je geliefde wanen. Op de site van ikmisje.eo.nl kun je samen met zo’n 5.000 andere mensen een digitaal kaarsje ontsteken of een online gedenkplek maken die je online kunt delen met familie en vrienden.
*** *** ***
Dit artikel is onderdeel van een reportage over rouw, gemaakt in opdracht van de Schrijversacademie, module ‘Familieverhalen en biografieën’. De hele reportage lees je hier. Om het lezen te vergemakkelijken, zal ik in de komende weken alle artikelen uit de reportage als blog delen.
* Ja, het kan wel. Als je maar iets van je laat horen.